Informacje praktyczne
Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega
ul. Sandomierska 27
39-400 Tarnobrzeg
mhmt@onet.pl
+48 15 823 32 32
www.mhmt.pl
Wskazówki dotyczące dojazdu
Dojazd z Rzeszowa do Tarnobrzega na północ drogą krajową nr 9.
GPS 50°34’40.4″N 21°40’30.8″E
Dostępność obiektu
Wstęp do parku bez ograniczeń. Zwiedzanie muzeum odpłatne.
Godziny otwarcia
Od maja do końca października
- wtorek–piątek: 10.00–18.00
- sobota i niedziela: 12.00–18.00
Od listopada do końca kwietnia
- wtorek–piątek: 10.00–16.00
- sobota i niedziela: 13.00–18.00
Cena zwiedzania
- Bilet normalny – 7 zł
- Bilet ulgowy – 4 zł
- Bilet rodzinny – 11 zł
Zwiedzanie z przewodnikiem:
- dodatkowe 10 zł
Opis
Ogród krajobrazowy założony wokół dawnych obwarowań zamkowych zapewnia znakomitą ekspozycję historycznej rezydencji Tarnowskich. Dodatkowym jego walorem jest malowniczy widok na dolinę Wisły rozciągający się ze skarpy wiślanej. Dendrologów urzeka mnogość gatunków drzew egzotycznych oraz pomnikowe lipy, jesiony i buk pospolity pamiętające najstarsze założenie.
Majestatyczny i wiekowy zamek Tarnowskich w Dzikowie (dzielnica Tarnobrzega), zanim stał się rodową siedzibą tego starego i znamienitego rodu, przez kilka stuleci dzielił zmienne koleje losu jego właścicieli i bolesne doświadczenia, których nie skąpiła Rzeczypospolitej historia. Początki pierwszej zabudowy mieszkalno-obronnej sięgają XIV lub pierwszych dekad XV wieku. Na skraju skarpy wiślanej wzniesiono wówczas obronny dwór wieżowy, broniony przez fosy i wał ziemny, a od północy i zachodu naturalną przeszkodą było strome zbocze skarpy wiślanej. Dziś nie wiadomo, kto był założycielem tego fortalicium, przypuszcza się, że ród Toporczyków z nieodległego Ossolina. Andrzej Ossoliński występuje jako właściciel dóbr, które w 1522 r. zakupił Jan Spytek Tarnowski. Klucz dzikowski powiększył posiadłości Tarnowskich obecnych w tej części kraju już od połowy XIV wieku. Ich ośrodkiem do połowy XVIII wieku była Wielowieś leżąca kilka kilometrów od Dzikowa. Być może drugorzędna rola dworu dzikowskiego nie uległaby zmianie, gdyby nie przykry dla Tarnowskich fakt, że kolebka rodu – Tarnów – w 1567 r. przeszedł w drodze dziedziczenia w ręce Ostrogskich. To zainicjowało starania o założenie nowej siedziby na wzór Tarnowa. Uwieńczył je przywilej królewski Zygmunta III Wazy z 1593 r., lokujący miasto na gruntach wsi Miechocin. Mimo trudnego okresu nieustannych wojen, jakie w XVII wieku nękały Rzeczpospolitą, Michał Stanisław Tarnowski, kasztelan wojnicki, przystąpił do rozbudowy położonego bliżej miasta dworu dzikowskiego. Niesprzyjające warunki utrudniały szybką jej realizację, toteż trwała długo, kontynuowana przez kasztelanica Jana Stanisława Tarnowskiego. Po jego przedwczesnej śmierci dzieło rozbudowy porzucono na wiele dziesiątków lat, a powrócił do niego w drugiej połowie XVIII wieku Jan Jacek Tarnowski, starosta kahorlicki. W trakcie tej rozbudowy bryła zamku przybrała ostatecznie kształt podkowy, z głównym korpusem mieszczącym sale reprezentacyjne i dwoma skrzydłami bocznymi, pomiędzy którymi rozciągał się otwarty od południa dziedziniec. Budowla miała dwie kondygnacje i wysokie dachy. Na osi elewacji frontowej, nad głównym wejściem znajdował się barokowy szczyt. Elewacje zamku, który stał się nowożytną rezydencją magnacką, cechowała oszczędność w szafowaniu dekoracją, wręcz surowość nawiązująca do wczesnego baroku z czasów dynastii Wazów. Czerpanie wzorców estetycznych z tak odległej epoki było zapewne świadomym nawiązaniem do okresu lokacji Tarnobrzega i miało podkreślać historyczny rodowód rezydencji. We wschodnim skrzydle zamku urządzono bibliotekę i archiwum rodowe. W tym czasie powstały pierwsze ogrody położone na północ od zamku, na dolnym tarasie poniżej skarpy. Składały się z trzech kwater rozplanowanych na rzucie prostokąta. Układ kwater czytelny był jeszcze w połowie XIX wieku w kompozycji ogrodu krajobrazowego, a jedną z nich zajmował nadal ogród użytkowy – warzywnik. Według tradycji, Tadeusz Czacki, bibliofil i kolekcjoner, brat Rozalii z Czackich Tarnowskiej, opiekun i wychowawca Jana Feliksa Tarnowskiego, miał wówczas zasadzić rosnący przy zamku miłorząb dwuklapowy.
Ten niedługi okres stabilizacji i rozwoju rezydencji przerwała wojna 1809 r., w trakcie której zamek został obrabowany i doznał poważnych zniszczeń, a zaniedbany szybko popadł w ruinę. Dopiero po upadku powstania listopadowego Jan Feliks Tarnowski, senator Królestwa Polskiego i członek rządu, postanowił przenieść się na stałe do Galicji. Zlecił przebudowę zamku, której celem było między innymi dostosowanie części wnętrz do pomieszczenia imponujących zbiorów bibliotecznych, które gromadził z pasją bibliofila oraz nie mniej bogatych zbiorów sztuki jego żony Walerii ze Stroynowskich. Zadanie powierzono architektowi włoskiemu działającemu na ziemiach polskich, Franciszkowi Marii Lanciemu. Prace objęły nie tylko zamek, ale całe założenie wraz z ogrodem. Lanci zaprojektował szereg budynków towarzyszących, takich jak kompleks mieszczący ujeżdżalnię, stajnie i powozownię, pawilon mieszczący kuchnię, kredens i pomieszczenia dla służby nazwany starym zamkiem lub pawilonem włoskim, oranżerię i kordegardę oraz ogrodzenie z kapliczką w narożniku. Wszystkie budowle, podobnie jak zamek, otrzymały cechy modnego w epoce romantyzmu neogotyku angielskiego. Przebudowa nie zmieniła bryły zamku, ale na jego osi, w elewacji frontowej, w miejscu barokowego szczytu pojawił się ryzalit – pseudowieża mieszcząca wejście paradne, wielkie neogotyckie okno zajmujące dwie górne kondygnacje, oraz zwieńczenie w formie attyki naśladującej średniowieczny krenelaż. Za nim z połaci dachowej wyłaniał się smukły korpus wieży z zegarem, nakrytej wysokim ostrosłupowym dachem. Na osi elewacji ogrodowej powstał ryzalit z trzema oknami maswerkowymi o wysokości dwóch kondygnacji. W przyziemiu ryzalitu mieściły się trzy ostrołukowe bramy.
Znaczące zmiany zaszły w otoczeniu zamku. Rozebrano barokową bramę wjazdową, zniwelowano dawne fortyfikacje, pozostawiając tylko fosę z murem oporowym od południa i wschodu, nad którą przerzucono dwa ceglane mostki. Przed zamkiem, na podjeździe założono owalny gazon, a wokół dawnych obwarowań rozplanowano ogród krajobrazowy położony na dwóch tarasach, otoczony promenadą biegnącą na obrzeżu ogrodu i na zniwelowanych nasypach dawnych fortyfikacji. Od północy, na osi zamku utrzymano skarpę, a poniżej powstała łąka kwietna z fontanną. Rozciągał się stąd malowniczy widok na dolinę Wisły, a sam zamek zyskał znakomitą ekspozycję. Projekt Lanciego utrzymał historyczny wjazd do zamku. Dzięki temu po usunięciu bramy zamek od strony frontowej prezentował się szczególnie okazale. Wokół zamku posadzono luźne skupiska drzew i założono aleję grabową. Znalazło się tam wiele gatunków egzotycznych. Do naszych czasów zachowały się: tulipanowiec amerykański, glediczia trójcierniowa, kasztanowiec czerwony i gładki, sosna wejmutka, miłorząb dwuklapowy, orzech czarny i świerk kłujący. Najokazalszymi drzewami pomnikowymi są lipy, jesiony i buk pospolity, rosnące na dolnym tarasie, pochodzące z najstarszego założenia.
Tę piękną romantyczną rezydencję wspaniale zakomponowaną w otoczeniu ogrodu krajobrazowego o wyjątkowo bogatej rzeźbie terenu w 1927 r. spotkało kolejne tragiczne doświadczenie – pożar, który zniszczył zamek, część zbiorów i wyposażenia. W trakcie kolejnej odbudowy w latach 1928–1929 nie powrócono do form neogotyckich. Zwrócono się ku powściągliwości i umiarowi wczesnego baroku okresu Wazów, wzorując się na rezydencjach królewskich na Wawelu i w Warszawie. W miejscu neogotyckiego ryzalitu elewacji frontowej i wznoszącej się za nim wieżyczki powstała potężna sześcioboczna wieża bramna stanowiąca silny akcent podkreślający oś środkową. Ryzalit elewacji ogrodowej otrzymał potężny, trójkątny tympanon. Autorem tej koncepcji odbudowy zamku był prof. Wacław Krzyżanowski. Dzięki niej ponownie nawiązano do historycznego okresu, w którym Dzików stał się główną rezydencją Tarnowskich. Prace objęły sam zamek, toteż jego otoczenie i budynki powstałe według projektów Lanciego utrzymały swój neogotycki charakter. Zachowano także neogotycki wystrój biblioteki z meblami projektowanymi przez Lanciego. Do 1944 r. w zamku przechowywano słynne zbiory dzikowskie Walerii i Jana Feliksa Tarnowskich, wśród których znajdowały się m.in. najstarsze wydanie „Kroniki” Galla Anonima i rękopis „Pana Tadeusza”, a ozdobą galerii malarstwa były płótna mistrzów włoskich, takich jak: Veronese, Lorenzo Lotto, Salvator Rossa, Annibale Carracci, Francesco Albani, Gaspare Landi; ze szkoły holenderskiej zaś Rembrandta i van Dycka. Po zakończeniu II wojny światowej zamek znacjonalizowano i przeznaczono na siedzibę szkoły rolniczej. Zbiory rozproszono, przekazując partiami do kilku muzeów, a księgozbiór do Biblioteki Narodowej i Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.
Obecnie zamek po pieczołowitej rewitalizacji odzyskał dawną świetność. W rezydencji rodowej Tarnowskich funkcjonuje muzeum, do którego powróciła część zbiorów. Opieką i pielęgnacją objęto także ogród, któremu sukcesywnie przywracane są walory przyrodnicze i krajobrazowe.
Ciekawostki
- Dzików – Tarnowscy. Kolejni po twórcach kolekcji dzikowskiej – Walerii i Janie Feliksie Tarnowskich – dziedzice dóbr nie mniej dbali o wzbogacanie zbiorów. W galerii malarstwa przybyły portrety rodzinne pędzla malarzy polskich: Jana Matejki, Juliusza i Wojciecha Kossaków, Jacka Malczewskiego i Kazimierza Pochwalskiego. W 1910 r. Jan Zdzisław Tarnowski, po naradzie z rodziną, sprzedał do muzeum Fricka w Nowym Jorku najcenniejszy obraz z kolekcji dzikowskiej – Lisowczyka Rembrandta. Za uzyskane pieniądze zakupił piękne lasy graniczące z Dzikowem, broniąc, by nie wpadły w obce, niepolskie ręce. Spotkało się to z głośnym sprzeciwem opinii publicznej. Ważnym wydarzeniem był zakup w roku 1929 rękopisu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, który stał się najcenniejszym dziełem literatury polskiej w księgozbiorze dzikowskim. W czasie II wojny światowej najcenniejsze zbiory biblioteczne ukrywane były w zamurowanych piwnicach, a rękopis Mickiewicza już w 1939 r. zdeponowany we lwowskim Ossolineum. Wprawdzie nie obyło się bez strat w księgozbiorze, ale największy uszczerbek poniosła galeria malarstwa rozproszona tak przez okupantów, jak i w okresie powojennym przez władze komunistyczne. Po upływie siedemdziesięciu lat od tamtych wydarzeń, dzięki determinacji rodziny Tarnowskich część galerii dzikowskiej ponownie powróciła na swoje miejsce.
- W Dzikowie urodził się jeden ze znakomitych przedstawicieli rodu – Stanisław Tarnowski (1837–1917), późniejszy historyk literatury, krytyk, publicysta polityczny i przywódca konserwatystów krakowskich „stańczyków”, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego i prezes Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, poseł do galicyjskiego Sejmu Krajowego. Podczas powstania styczniowego za współpracę z Centralnym Komitetem Narodowym został uwięziony przez władze austriackie w twierdzy w Ołomuńcu. Niemal przez czterdzieści lat kierował Katedrą Historii Literatury Polskiej UJ i doczekał się grona wybitnych studentów. Był autorem utworów satyrycznych i licznych prac naukowych, które nie sposób wymienić. Nie mniej interesujące od dzieł poświęconych literaturze są wspomnienia Tarnowskiego zatytułowane Z Dzikowa do Ziemi Świętej. Podróż do Hiszpanii, Egiptu, Ziemi Świętej, Syrii i Konstantynopola z lat 1857–1858 oraz spisana przez niego Domowa Kronika Dzikowska. W roku 1871 od syna Adama Mickiewicza – Władysława zakupił rękopis Pana Tadeusza, który wzbogacił jego cenną bibliotekę dzieł literatury, a od 1929 r. wszedł do księgozbioru dzikowskiego.
- W parku rośnie m.in. miłorząb japoński (dwuklapowy). Legenda głosi, że drzewo to miał zasadzić sam Tadeusz Czacki w XVIII wieku, przyjaciel Jana Feliksa Tarnowskiego, który gościł w Dzikowie. Wbrew nazwie, naturalnym środowiskiem występowania tego drzewa są Chiny. Do Europy pierwsze okazy przybyły około 1730 roku. Ze względu na swój rodowód jest osobliwością dendrologiczną, chętnie sadzony w parkach.
- Obok dębu lipa jest jednym z ulubionych i długowiecznych drzew sadzonych w parkach. W parku dzikowskim drzewo to jest jednym z kilku cennych pomników przyrody. Dzikowska lipa zamykająca od strony północnej park znajduje się w centralnym punkcie widokowym, wyznaczając jednocześnie granicę parku z dawnym folwarkiem. Drzewo to liczy ponad 200 lat.
- Na terenie parku znajdują się budynki gospodarcze tj. zabytkowa neogotycka kuchnia tzw. stary zamek z 1858 r. oraz zabytkowa neogotycka stajnia z ujeżdżalnią i powozownią z 1870 r., w której od XVIII w. mieściła się słynna stadnina dzikowska Tarnowskich. Cała stadnina świetnych koni dzikowskich została skradziona przez żołnierzy armii rosyjskiej podczas I wojny światowej.
- Zabytkowa elektrownia z początku XX w. za czasów Tarnowskich pełniła funkcję prywatnej elektrowni dostarczającej prąd do zamku oraz wszystkich budynków gospodarczych mieszczących się na terenie parku.
- Konfederacja dzikowska to jedno z ważniejszych wydarzeń historycznych w dziejach Rzeczypospolitej Polskiej. Zawiązana w kościele klasztornym Ojców Dominikanów w Tarnobrzegu
5 listopada 1734 roku w obronie króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Konfederaci wraz z marszałkiem Adamem Tarłą gościli wówczas w zamku w Dzikowie u Józefa Mateusza hr. Tarnowskiego. - Galeria obrazów z „Kolekcji Dzikowskiej”. Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega z siedzibą wzbogaciło się niedawno o kilkadziesiąt cennych obrazów z kolekcji rodziny Tarnowskich. Spośród najwybitniejszych nazwisk autorów tych bezcennych dzieł są artyści, tacy jak: Juliusz i Wojciech Kossakowie, Henryk Rodakowski, Jan Piotr Norblin, Józef Pitschmann, Kazimierz Pochwalski oraz Antoon Van Dyck, Giovanni Francesco Barbieri zwany Guercino, Agostino i Lodovico Carracci, Andrea Sacchi, Salvadore Rosa, Gottfried Schalken, Józef Vernet.
Galeria zdjęć
Audiobooki