Informacje praktyczne
Muzeum Regionalne w Stalowej Woli „Zamek Lubomirskich”
ul. Sandomierska 1, 37-464 Stalowa Wola
it@muzeum.stalowawola.pl; mkosciolek@muzeum.stalowawola.pl
+48 15 844 85 56
www.muzeum.stalowawola.pl
Wskazówki dotyczące dojazdu
Z Rzeszowa drogą krajową nr 19 do Niska, potem drogą krajową nr 77. W Stalowej Woli prosto al. Jana Pawła II, dalej prosto ul. Rozwadowską do rynku i ul. Wł. Broniewskiego, przed ul. Sandomierską należy skręcić w lewo.
GPS 50°35’37.6″N 22°02’30.8″E
Dostępność obiektu
Obiekt i park dostępny dla zwiedzających. Do parku wstęp wolny.
Godziny otwarcia
- poniedziałek – środa: 9.00–14.30
- czwartek: 9.00–18.00
- piątek: 9.00–14.30
- sobota: nieczynne
- niedziela: 14.00–18.00
Cena zwiedzania
4–8 zł
Opis
Zespół pałacowo-ogrodowy w Stalowej Woli – Charzewicach reprezentuje najpopularniejszy na ziemiach polskich model rezydencji ziemiańskiej – klasycystyczny dwór w otoczeniu romantycznego ogrodu krajobrazowego. Znamienne są także późniejsze losy rezydencji – trudna XX-wieczna historia sprawiła, że pierwszy z nich od blisko stu lat nie istnieje, drugi zaś poniósł znaczne straty w okresie PRL.
Dzieje siedziby Lubomirskich w Charzewicach oraz ich zamku w Rozwadowie (Stalowa Wola) związane są nierozerwalnie z fortuną linii rzeszowskiej, a później rzeszowsko-rozwadowskiej i ich latyfundium. W roku 1723 Jerzy Ignacy Lubomirski powiększył swoje dobra skupione wokół Rzeszowa o Rozwadów przejęty w zamian za długi zaciągnięte przez założyciela miasteczka Gabriela Rozwadowskiego. Majętność tę poszerzył, kupując Charzewice i Rzeczycę. Jego staraniem w Charzewicach wybudowano dwór pełniący funkcję ośrodka administracji dla całego dominium. Najmłodszy syn Jerzego, Franciszek Grzegorz, przejąwszy podupadające rzeszowskie latyfundium oraz rodową siedzibę w zamku wymagającym wielkich nakładów, podjął decyzję o przeniesieniu swojej rezydencji do dworu w Charzewicach. Wraz z osiedleniem się dziedziców w Charzewicach zarząd dóbr przeniesiono do nowo wybudowanego pałacu położonego na obrzeżach Rozwadowa. Syn i spadkobierca Franciszka, Jerzy Roman Lubomirski, około połowy XIX w. znacznie powiększył obszar tamtejszego dominium i dokonał dużych zmian w samych Charzewicach. Dążąc do utworzenia ordynacji rodowej, skupiał w swoich rękach wystawiane na sprzedaż okoliczne majątki. Stosownie do tych planów rozbudował dwór i nadał rezydencji nowe oblicze. Była to rozległa, klasycystyczna, parterowa budowla z poddaszem mieszkalnym. Na osi elewacji frontowej znajdował się podjazd, na piętrze balkon wsparty na dwóch filarach i duży trójkątny tympanon z herbem „Szreniawa” otoczony panopliami. Nazywano go pałacem letnim lub zamkiem. W jego otoczeniu wzniesiono budynki pomocnicze: pałacyk gościnny nazywany pawilonem, oficynę zwaną dworkiem myśliwskim, dom rządcy, powozownię, stajnie z domem koniuszego. Dopełnieniem rezydencji był romantyczny ogród krajobrazowy, w kompozycji którego wykorzystano naturalny ciąg wodny – rzekę zasilającą staw z wyspą – elementy niezwykle ważne dla budowania nastroju i uwydatnienia jego malowniczości. Ogród obsadzony był klombami kwiatowymi, licznymi drzewami gatunków krajowych i obcych. W ogrodach użytkowych przylegających do ogrodu rekreacyjnego uprawiano wiele gatunków warzyw i owoców, a w szklarniach owoce południowe. Na skutek powojennych zaniedbań jego kompozycja uległa zatarciu, a drzewostan poniósł liczne straty. Mimo to na terenie ogrodu zachowały się okazy uznane za pomniki przyrody: sosny wejmutki, jesiony, buk i lipa.
Po bezdzietnej śmierci Jerzego właścicielem majątku został jego brat Adam Hieronim. Jego dziełem była rozbudowa pałacu charzewickiego o piętrowe skrzydła według projektu architekta J. Niedzielskiego. Kolejny dziedzic, a jednocześnie pierwszy ordynat rozwadowski – Hieronim Adam Lubomirski, w latach 80. XIX w. wybudował pałac w Bakończycach pod Przemyślem. Jednak inwestycja rozpoczęta z wielkim rozmachem pochłonęła większość funduszy, których brakło na wykończenie wnętrz nowej rezydencji. W czasie I wojny światowej pałac charzewicki został zniszczony przez armię rosyjską i nie podjęto już jego odbudowy. Rodzina książęca zamieszkała w dworku myśliwskim, zaś w czasie II wojny światowej w oficynie zwanej pałacem gościnnym, która zachowała się do dzisiaj otoczona ogrodem krajobrazowym.
W roku 1786 na polecenie Franciszka Grzegorza Lubomirskiego w Rozwadowie wybudowano piętrowy klasycystyczny pałac na planie wydłużonego prostokąta, frontem zwrócony ku traktowi wiodącemu do Sandomierza, nazywany zamkiem lub willą książęcą. Oszczędna dekoracja architektoniczna elewacji nadała mu skromny i elegancki charakter. Na osi środkowej budynku umieszczono piętrowy ryzalit z arkadową wnęką i balkonem ocieniającym znajdujące się w dolnej kondygnacji główne wejście do budynku. Ryzalit zwieńczony jest trójkątnym szczytem, w którym widnieje herb Lubomirskich. Na parterze zamku mieścił się zarząd rozwadowskiego dominium, zaś reprezentacyjne salony pierwszego piętra, tzw. piano nobile, zajmowała rodzina książęca podczas swoich pobytów w miasteczku. Ta skromna budowla wielokrotnie zapisała się na kartach historii, m.in. w roku 1809 udostępniona przez Lubomirskich księciu Józefowi Poniatowskiemu walczącemu w kampanii napoleońskiej przeciwko Austrii. Podczas obydwu zrywów narodowych w 1830 i 1863 r. dziedzice zorganizowali tam szpital polowy dla rannych powstańców. Po raz ostatni szpital polowy zorganizowano w zamku Lubomirskich podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. W czasie okupacji budynek zajęto na niemieckie koszary wojskowe, a po nacjonalizacji dóbr w 1944 r. przeznaczono go na cele oświatowe. Na początku XXI w. zamek poddano pieczołowitemu remontowi i adaptacji. Dziś służy kulturze i ochronie dziedzictwa jako siedziba prężnie działającego Muzeum Regionalnego.
Ciekawostki
- W ogrodzie rosną drzewa (m.in. lipa, kasztanowiec, brzoza) i krzewy (m.in. bez) oraz kwiaty na odtworzonych zgodnie z pierwotnymi założeniami klombach.
- 2. W 1809 roku w trakcie kampanii galicyjskiej w zamku kwaterował ks. Józef Poniatowski ze swym sztabem dowodzonym przez gen. S. Fiszera.
- W okresie zrywów niepodległościowych (1831 i 1863 r.) książę Jerzy Roman Lubomirski (1799–1865) zorganizował tutaj lazaret. W aresztach rozlokowano poszkodowanych powstańców styczniowych z rozbitej partii gen. Aleksandra Waligórskiego. Szpital urządzili w tym gmachu również Rosjanie podczas I wojny światowej. We wrześniu 1939 r. znalazła tu zaś schronienie część rannych, pozostających pod opieką zorganizowaną przez miejscowego księdza. Niemcy wykorzystywali budynek jako koszary. W 1944 r. na parterze usadowił się sztab wojsk radzieckich, później po raz kolejny trafili tu ranni żołnierze.
