Informacje praktyczne
Pałac Sieniawa
ul. Kościuszki 32, 37-530 Sieniawa
recepcja@palacsieniawa.pl
+48 16 649 17 00
www.palacsieniawa.pl
Wskazówki dotyczące dojazdu
Z Rzeszowa drogą krajową nr 94 na wschód. Następnie od Przeworska na północ drogą nr 835 aż do samej Sieniawy. GPS 50°10′ 25.2″N, 22°36′ 33.7″E
Dostępność obiektu
Pałac Sieniawa oraz park są otwarte dla zwiedzających.
Godziny otwarcia
9.00–19.00
Cena zwiedzania
5 zł od osoby
Opis
Sieniawa jest miejscem niezmiernie ważnym dla wszystkich miłośników sztuki ogrodowej. Stała się wzorcowym założeniem w typie krajobrazowym, które propagowała księżna Izabela z Flemingów Czartoryska. Mało urozmaiconą rzeźbę terenu rekompensuje efektowna kompozycja ogrodu, piękny starodrzew i liczne osie widokowe.
Rezydencja Sieniawskich i Czartoryskich w Sieniawie odegrała niepoślednią rolę nie tylko w życiu regionu, ale całego kraju. Obydwa rody należały bowiem do najzamożniejszych i najbardziej wpływowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów – w XVII i XVIII wieku oraz w okresie porozbiorowym, w XIX stuleciu. Nim do tego doszło, w XVI wieku we wsi Dybków na prawym brzegu Sanu powstał dwór Kostków, właścicieli rozległych dóbr w rejonie Jarosławia i Przeworska. W roku 1593 córka Jana Kostki i Zofii z Odrowążów, Katarzyna, wychodząc za mąż za Adama Hieronima Sieniawskiego, wniosła w dom mężowski duży posag, a z nim Dybków. Sieniawscy obrali wieś na ośrodek administracji wszystkich swoich dóbr położonych nad Sanem. Ta decyzja przyczyniła się do dynamicznego rozwoju miejscowości. Jeden z jej ostatnich właścicieli, wojewoda lwowski i wołyński, późniejszy hetman polny koronny Mikołaj Hieronim Sieniawski w 1671 roku wystarał się o przywilej królewski lokacyjny dla miasta, któremu nadano nazwę Sieniawa. Sieniawski był hojnym donatorem nowego ośrodka miejskiego. Ufundował dlań kościół parafialny oraz kościół i klasztor oo. Dominikanów, ratusz i fortyfikacje miejskie. Największą inwestycją Sieniawskiego była rezydencja rodowa wzniesiona w latach 1664–1680 na południe od miasta. Budynki dworskie wzniesione z drewna usytuowane były wokół dziedzińca. Rezydencję otaczały fortyfikacje z wałami ziemnymi, kurtynami, bastionami i fosami. Przy dworze, zapewne na przedpolu fortyfikacji, założono ogród włoski skomponowany z kwater warzywnych i ozdobnych oraz wzniesiono oranżerię nazwaną domem ogrodowym. Ostatnim właścicielem dóbr z rodu Sieniawskich był hetman wielki korony Adam Mikołaj Sieniawski, żonaty z Elżbietą Heleną Lubomirską. Córka Stanisława Herakliusza Lubomirskiego – „Salomona polskiego”, odziedziczyła wiele talentów swojego ojca. Aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym kraju, a miarą jej wpływów niech pozostanie fakt, że na uroczystość chrzcin swojej jedynej córki Zofii zaprosiła cara Piotra I, króla Augusta II i księcia Rakoczego, kandydata do tronu polskiego. Pod rządami Adama i Elżbiety Sieniawskich całe założenie rezydencjonalne uległo znacznemu przekształceniu. Zyskało na okazałości i reprezentacji godnej możnego magnackiego rodu. Plany przebudowy przygotowali Włosi – Giovanni Spazzio, Francesco Capponi i Bellomini. Wzniesiono niewielki parterowy murowany budynek nazwany pałacem letnim oraz nowe budowle ogrodowe: figarnię, murowane inspekty, pomarańczarnię, ananasarnię i szklarnie. Przed pałacem rozplanowano ogród geometryczny, który zachował się do czasów współczesnych. Rezydencja w tym kształcie trafiła w ręce jedynej córki Sieniawskich, Marii Zofii, zamężnej za Stanisławem Denhoffem, hetmanem polnym litewskim i wojewodą połockim, a po jego rychłej śmierci za Augustem Aleksandrem Czartoryskim, generał majorem wojsk koronnych i wojewodą ruskim. Dzięki ogromnej fortunie, jaką małżonka wniosła Czartoryskiemu, stał się on twórcą potęgi rodu, który od drugiej ćwierci XVIII wieku faktycznie rządził Rzecząpospolitą. Sieniawa była tylko miejscem czasowych pobytów rodziny książęcej, jednak należała do ważniejszych rodowych posiadłości, gdyż w drodze dziedziczenia zawsze przechodziła na własność męskiego potomka.
W ciągu całego XVIII stulecia rezydencja była wielokrotnie remontowana. Główny budynek, pomimo przekształcenia wnętrz, nadal pozostawał parterowy i niepokaźny. Rozbudowano go dopiero po przejęciu dóbr przez syna Augusta, Adama Kazimierza Czartoryskiego. W 1763 roku pałac powiększono o dwa duże skrzydła boczne flankujące środkowy korpus z ryzalitami na osi elewacji frontowej i ogrodowej. Wnętrza zyskały nowy układ i wystrój. Całość nakryta była dachem czterospadowym, z zaakcentowanymi w obydwu elewacjach trzema ryzalitami. Wystrój architektoniczny elewacji zewnętrznych nosił znamiona klasycyzmu. Ogród geometryczny przed pałacem otoczyły z dwóch stron rzędowe nasadzenia dębowo-lipowe. Powiększono znacznie obszar ogrodu i wybudowano murowane ogrodzenie oraz dwie kordegardy przy bramie wjazdowej. W czasach Adama Kazimierza Czartoryskiego rodzina często przebywała w Sieniawie, co odnotowało w pamiętnikach i wspomnieniach wielu gości książęcej pary. Pod koniec XVIII i w pierwszych dekadach XIX wieku Sieniawa, obok Łańcuta, w którym rezydowała jedyna siostra Czartoryskiego Izabela Lubomirska, Przeworska Henryka Lubomirskiego i Zarzecza Magdaleny Morskiej, stała się centrum życia towarzyskiego i intelektualnego, wymiany poglądów politycznych i upodobań estetycznych. Do Sieniawy przybywało w tym okresie wielu znamienitych gości. Byli wśród nich car Aleksander I oraz Tadeusz Kościuszko. Szczególną aktywność na ostatnim polu przejawiała Izabela z Flemingów, księżna Czartoryska, założycielka Świątyni Sybilli – pierwszego muzeum na ziemiach polskich. Odbyła się tu premiera sztuki jej autorstwa, noszącej tytuł Pielgrzym w Dobromilu. Po upadku powstania listopadowego, kiedy władze carskie skonfiskowały Czartoryskim Puławy, rezydencja sieniawska stała się główną siedzibą rodową. W sieniawskim pałacu przechowywano słynne zbiory puławskie księżnej Izabeli, przeniesione następnie do Hôtel Lambert w Paryżu, a później do krakowskiej siedziby rodu, gdzie utworzono z nich Muzeum im. Czartoryskich.
Po Adamie Kazimierzu dobra sieniawskie dziedziczyli jego męscy potomkowie – najstarszy syn Adam Jerzy, Władysław, założyciel Muzeum im. Czartoryskich w Krakowie, Adam Ludwik i Augustyn Józef, który był ostatnim właścicielem dóbr sieniawskich.
Znacząca rozbudowa pałacu według planów architekta Bolesława Podczaszyńskiego miała miejsce dopiero w latach 1881–1883, a jej efektem było podwyższenie bocznych skrzydeł o górną kondygnację i przykrycie całej budowli dachami mansardowymi z lukarnami. Po tym przekształceniu skrzydła boczne otrzymały wygląd pawilonów dominujących nad parterowym głównym korpusem. Elewacjom nadano nowy wystrój architektoniczny o cechach neobaroku. W tej formie pałac przetrwał do I wojny światowej, kiedy właściciel Adam Ludwik Czartoryski oddał go na szpital polowy wojsk austro-węgierskich. Po wycofaniu się armii austriackiej pałac został splądrowany przez miejscową ludność i wojska rosyjskie, co dopełniło dewastacji. W okresie międzywojennym w związku z rozmiarem zniszczeń rodzina Czartoryskich zamieszkała w wybudowanym na terenie ogrodu drewnianym pałacyku letnim, przypominającym wyglądem staropolski dworek. Remont pałacu podjęto dopiero w latach 30. Wkrótce przerwała go jednak II wojna światowa. W okresie powojennym zaniedbany pałac został doprowadzony do ruiny. Dopiero w latach 80. XX wieku odbudowano go i przystosowano do nowej funkcji.
Ogród, który przetrwał do naszych czasów, powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Przekomponowany na początku następnego stulecia w stylu krajobrazowym i po raz kolejny powiększony. Główna jego część znajduje się od strony elewacji ogrodowej. Kompozycja tej części założenia ma charakter wyłącznie krajobrazowy, przy stosunkowo mało urozmaiconym ukształtowaniu terenu. Rozchodzi się stąd promieniście kilka alei lipowych prowadzących niegdyś do zabudowań gospodarczych i w pola. Przy granicach założenia starodrzew występuje w zwartych nasadzeniach, w centrum, przy pałacu, oficynach i pałacyku letnim ciągną się rozległe polany z trawnikami i niewielkimi skupiskami drzew. Do miasta prowadziła droga dojazdowa wysadzona dębami. W składzie gatunkowym drzewostanu dominują dęby i lipy. Nad brzegami starorzecza zachowała się roślinność łęgowa z topolami białymi. Nielicznie występują drzewa obcego pochodzenia: sosny wejmutki, dęby czerwone odmiany wielkoowocowej i miłorzęby dwuklapowe. W poszyciu na znacznej powierzchni występują naturalne zbiorowiska roślin leśnych.
Mimo że ogrody sieniawskie Izabeli Czartoryskiej nie dorównywały ogrodowi puławskiemu, który na ziemiach polskich stał się wzorcowym założeniem w typie krajobrazowym, odegrały ważną rolę w upowszechnianiu sztuki ogrodowej w ziemi przemyskiej. Przyczyniło się do tego także dzieło autorstwa Izabeli Czartoryskiej Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów wydane w 1805 roku we Wrocławiu. Zawarła w nim księżna swoje doświadczenia z przebudowy ogrodu puławskiego. Dzieło cieszyło się wielką popularnością, a pod jego wpływem wiele ogrodów powstałych we wcześniejszych epokach zostało przekształconych w kompozycje krajobrazowe.
CIEKAWOSTKI
Sieniawa – bł. August Czartoryski. Po upadku powstania listopadowego i utracie Puław główną siedzibą Czartoryskich na dziesiątki lat stał się paryski Hotel Lambert. Główną rezydencją w kraju ustanowiono Sieniawę i tam powstała pod koniec XIX w. ordynacja rodowa. W drugiej połowie XIX w. Sieniawa stała się też nekropolią rodu. Pochówki zapoczątkował książę Władysław Czartoryski, przewożąc prochy zmarłej w Paryżu swojej pierwszej żony Marii Amparo Muñoz – córki regentki hiszpańskiej, a później sprowadzając szczątki ojca Adama Jerzego, matki Anny z Sapiehów i babki Izabeli z Flemingów. Łącznie w krypcie kościoła parafialnego spoczęło dwudziestu dwóch członków rodu. Żaden z nich nie zmarł w Sieniawie, a wielu dokonało żywota na obczyźnie. W krypcie sieniawskiego kościoła spoczął także pierworodny syn księcia Władysława – August Franciszek Czartoryski (1858–1893). Po siedemdziesięciu latach jego prochy przeniesiono do kościoła Salezjanów w Przemyślu i tam spoczywają do dziś. W 2003 r. August Czartoryski został zaliczony w poczet błogosławionych Kościoła rzymskokatolickiego.
Błogosławiony brat August Czartoryski był pierwszym polskim salezjaninem, nim to jednak nastało musiał pokonać długą i niełatwą drogę. Urodził się w Sieniawie, którą zgodnie z zasadą majoratu miał przejąć jako ordynat. W wieku sześciu lat stracił matkę pochowaną w tamtejszej krypcie grobowej Czartoryskich. W 1871 r. w sieniawskim kościele parafialnym pw. Najświętszej Maryi Panny przystąpił do pierwszej komunii. W latach 1874–1877 wychowawcą Augusta był Józef Kalinowski (św. o. Rafał), który wywarł na swojego podopiecznego wielki wpływ, przekazując mu wszechstronną wiedzę i pogłębiając jego formację duchową. Pod wpływem spotkania z ks. Janem Bosko, goszczącym w paryskim Hotelu Lambert, młody arystokrata poczuł powołanie do życia zakonnego w zgromadzeniu salezjańskim. Mimo wielokrotnych próśb ks. Bosko, zważając na zły stan zdrowia młodzieńca i surowe warunki życia salezjanów, odmawiał przyjęcia go do zgromadzenia. Nie godził się na to także ojciec, który upatrywał w Auguście przyszłego ordynata i kontynuatora tradycji rodzinnych, ale też przywódcę politycznego Hotelu Lambert. Dopiero osobiste wstawiennictwo papieża Piusa XIII w 1887 r. otwarło przed nim drzwi zgromadzenia zakonnego. Rok później August Czartoryski zrzekł się prawa sukcesji rodzinnego majoratu i tytułu ordynata sieniawskiego. W 1892 r. w San Remo przyjął święcenia kapłańskie. W uroczystości nie uczestniczył ojciec, tylko przyrodni brat Witold ze swoją matką. Zmarł na gruźlicę w kwietniu 1893 r. w opinii świętości.
