Informacje praktyczne
Sanatorium Uzdrowiskowe Bajka
ul. Sobieskiego 3
37-620 Horyniec-Zdrój
sanatoriumbajka@interia.pl
+48 16 631 30 44
www.sanatoriumbajka.com
Wskazówki dotyczące dojazdu
Dojazd od Rzeszowa przez Jarosław i Lubaczów. Od Jarosławia drogą nr 865, a następnie nr 867 przez Lubaczów do samego Horyńca-Zdroju. GPS 50°11’18.5″N 23°21’48.5″E
Dostępność obiektu
Obiekt niedostępny wewnątrz. Park ogólnodostępny.
Opis
Ogród dworski w Horyńcu zachował pierwotną kompozycję wywodzącą się z francuskich założeń barokowych w typie entre cour et jardin ze starodrzewem lipowym i grabowym oraz parterem wodnym. Na stosunkowo niewielkim obszarze rozplanowano symetrycznie kwatery trawników i trzy aleje spacerowe wypełniające centralną część założenia.
Położony na pograniczu Roztocza Wschodniego i Płaskowyżu Tarnogrodzkiego Horyniec od wieków ceniony był ze względu na walory klimatyczne. Otoczony lasami obfitującymi niegdyś w zwierzynę, był wymarzonym miejscem na polowania. Te zalety Horyńca miał doceniać król Jan III Sobieski, który nie tylko zjeżdżał doń dla kąpieli i pokrzepienia zdrowia, ale też oddawał się polowaniom i w tym celu wystawił niewielki zameczek myśliwski. Tak głosi miejscowa tradycja, która nie znajduje potwierdzenia w źródłach archiwalnych. Jako właścicieli miejscowości dokumenty wymieniają Pieczykurów, którym nadano dobra w 1444 r., a następnie Lutosławskich, Gorelowskich, Telefusów, Stadnickich, Ponińskich i Karłowskich. Pierwszą znaną siedzibą dziedziców jest dwór lub pałac, którego budowę w drugiej połowie XVII w. przypisuje się Telefusom. W ostatniej dekadzie XVIII w., kiedy Horyniec dostał się w posiadanie rodziny Ponińskich herbu Łodzia, na murach wcześniejszej budowli wzniesiono pałac. Przebudowę rezydencji przeprowadził Aleksander Poniński. Jego syn Leander Piotr, bibliofil i kolekcjoner dzieł sztuki, zapoczątkował gromadzenie zbiorów bibliotecznych, które stały się podstawą stworzonej przez jego wnuka Aleksandra Oskara słynnej biblioteki horynieckiej. Przed I wojną światową biblioteka Ponińskich należała do największych w Galicji. Przez pewien czas znajdowała się w depozycie Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich we Lwowie. W 1925 r. spadkobiercy rodziny Ponińskich oddali ją do Biblioteki Narodowej w Warszawie, gdzie spłonęła podczas powstania warszawskiego w 1944 r.
W XIX wieku rezydencja książąt Ponińskich zasłynęła z posiadania własnego teatru dworskiego. Była to trzecia tego typu budowla na ziemiach polskich po teatrach Augusta Sułkowskiego w Rydzynie i Stanisława Augusta Poniatowskiego w warszawskiej Pomarańczarni. Wybudował go w latach 1843–1846 wspomniany już Leander Piotr Poniński dla syna Ludwika Nikodema, wielkiego miłośnika teatru. Późnoklasycystyczny budynek z salą teatralną o dwóch piętrach stanął na wprost pałacu, przy drodze prowadzącej do rezydencji dziedziców. Teatr funkcjonował do końca XIX wieku. W okresie największego rozkwitu występowały w nim zespoły ze Lwowa i z Wiednia. Zniszczony w czasie I wojny światowej, a w 1946 r. spalony przez UPA, był odbudowywany w 1935 r. oraz w 1973 r. Obecnie rozbudowany, jest siedzibą Gminnego Ośrodka Kultury i słynie z odbywających się w nim Biesiad Teatralnych.
Zachowany w obecnym kształcie pałac Ponińskich jest efektem przebudowy, którą w latach 1905–1912 przeprowadził Aleksander Oskar Poniński według projektu Teodora Talowskiego, jednego z najważniejszych architektów na ziemiach polskich przełomu XIX i XX wieku. Budynek o prostej, zwartej bryle na rzucie prostokąta został gruntownie przebudowany i rozbudowany, zyskując urozmaiconą strukturę o różnej liczbie kondygnacji, z ryzalitami na osi środkowej i od południa oraz wykuszem w elewacji frontowej. Eklektyzm budowli podkreśla wykończenie elewacji tynkiem gładkim i kamienną rustyką.
W czasie obydwu wojen światowych zgromadzone w pałacu zbiory sztuki i jego artystyczne wykończenie poniosły ogromne straty. Podczas I wojny światowej częściowo zniszczone i splądrowane, w 1946 r. spalone wraz z całym budynkiem przez działające na tym terenie oddziały UPA. Obecnie wnętrza pałacu, po remontach w latach 1951 oraz 1965–1968, są całkowicie pozbawione cech stylowych.
Ogród dworski o układzie geometrycznym został rozplanowany w drugiej połowie XVIII wieku. W następnym stuleciu był częściowo przebudowany. Zachował pierwotną kompozycję wywodzącą się z francuskich założeń barokowych w typie entre cour et jardin. Oś kompozycji rozpoczyna się przy bramie wjazdowej pośrodku oficyny i prowadzi przez reprezentacyjny podjazd z owalnym gazonem. Za pałacem – głównym budynkiem założenia – rozciąga się ogród o rozplanowanych symetrycznie kwaterach trawników i trzech alejach spacerowych. Naturalnym jego przedłużeniem na osi głównej były lasy i rozchodzące się stąd dukty leśne. Od południa przylegały kwatery ogrodu użytkowego. Obrzeża układu geometrycznego obiegały drogi obsadzone pierwotnie szpalerami lipowymi i grabowymi, w późniejszym czasie przekształconymi w aleje. Za warzywnikiem założono dwa niewielkie stawy połączone kanałem, dalej zaś rozciągał się ogród krajobrazowy o nieregularnym przebiegu ścieżek, z luźnymi skupiskami drzew i łąkami kwietnymi. W otoczeniu teatru dworskiego istniał także niewielki ogród geometryczny utrwalony przez źródła ikonograficzne w połowie XIX wieku. Najlepiej zachowaną częścią założenia jest dziś ogród geometryczny ze starodrzewem lipowym i grabowym oraz parter wodny.
Galeria zdjęć
Audiobook