Informacje praktyczne
Zespół Pałacowo-Parkowy w Dukli
ul. Trakt Węgierski 5
38-450 Dukla
muzeum@dukla.pl
+48 13 433 00 85
www.muzeumdukla.pl
Wskazówki dotyczące dojazdu
Muzeum znajduje się w centrum Dukli, przy drodze krajowej nr 19, biegnącej w kierunku granicy ze Słowacją (do przejścia granicznego w Barwinku). GPS 49°33’25.1″N 21°41’04.7″E
Dostępność obiektu
Budynek główny (siedziba Muzeum Historycznego) oraz park dostępne dla zwiedzających.
Godziny otwarcia
Od wtorku do niedzieli:
- październik–kwiecień: 10.00–15.00
- maj oraz wrzesień: 10.00–16.30
- czerwiec–sierpień: 10.00–17.30
Cena zwiedzania
- Bilet normalny – 6 zł
- Bilet ulgowy – 4 zł
- Przewodnik – 50 zł
Opis
Ogród krajobrazowy w Dukli w historycznych granicach nosi czytelne ślady wcześniejszego założenia geometrycznego w stylu francuskim. W zachowanym do dziś drzewostanie przeważają krajowe gatunki liściaste pochodzące z drugiej połowy XVIII w. oraz dęby szypułkowe – pozostałość starej dąbrowy. W koronach najstarszych drzew oko wnikliwego obserwatora dostrzeże jeszcze ślady po cięciu i formowaniu zgodnie z zasadami sztuki ogrodowej epoki baroku.
Ze względu na swoje położenie przy jednej z najważniejszych przełęczy karpackich Dukla od wczesnego średniowiecza miała duże znaczenie handlowe i strategiczne. Od początku istnienia była własnością rycerską, a szereg często zmieniających się właścicieli jest długi i dobrze udokumentowany. W XVI wieku z inicjatywy Jana Jordana herbu Trąby powstał w Dukli dwór, który po kolejnych przekształceniach stał się reprezentacyjną rezydencją dziedziców. W 1638 r. Franciszek Bernard Mniszech herbu własnego otoczył dwór fortyfikacjami ziemnymi w systemie bastionowym, przekształcając go w budowlę typu palazzo in fortezza. Jego syn Józef Wandalin Mniszech w 1709 r. przeprowadził restaurację zamku, ale w 1738 r. budowla częściowo spłonęła wraz z pożarem miasta. W niespełna dekadę później, w 1747 r., Duklę odziedziczył syn Józefa, Jerzy August Wandalin Mniszech, marszałek nadworny koronny i kasztelan krakowski, znacząca postać na dworze saskim w Warszawie. Drugą żoną Mniszcha została w 1750 r. Maria Amalia Brühlówna, córka Henryka hrabiego Brühla, pierwszego ministra i faworyta Augusta III Mocnego. Dzięki małżeństwu Mniszech został nieformalnym, ale bardzo wpływowym przywódcą partii dworskiej. Wspólnie z żoną uczestniczyli w intrygach dworskich, zwalczając wpływy Czartoryskich. Po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego Mniszchowie wycofali się z czynnej polityki i osiedli w Dukli, skupiając wokół siebie opozycję magnacką. Stworzyli tam ośrodek rywalizujący z Puławami. Niezwłocznie przystąpili do przekształcenia zaniedbanej i przestarzałej budowli mieszkalno-obronnej w nowoczesną rezydencję, posiadającą wszystkie wygody, wykwintnie urządzoną i ozdobioną zgodnie z duchem epoki. Znaczącą rolę w dziele przebudowy zamku na miarę własnych upodobań estetycznych, potrzeb kulturalnych i towarzyskich odegrała sama Amalia Mniszchowa. Obdarzona wyrafinowanym gustem i nieprzeciętnym temperamentem, jest powszechnie uważana za założycielkę wspaniałego dukielskiego ogrodu osiowego w stylu francuskim. Bez wątpienia jednak kompozycja założenia powstała przy udziale projektanta o dużym doświadczeniu i umiejętnościach. Szeroki zakres prac wykonano w okresie zaledwie dwóch lat 1864–1865. Zamek został przekształcony w wytworny pałac poszerzony w kierunku zachodnim, rozbudowany o kondygnację drugiego piętra i wysoki dach mansardowy z lukarnami. Elewacje, które charakteryzuje skromny dobór detali architektonicznych, zyskały dekoracje malarskie składające się z wielkich kwiatów oraz czerwonych i żółtych pasów. Front budynku przeniesiono z elewacji południowej na zachodnią. Rozebrano przestarzałe fortyfikacje bastionowe, a na ich miejscu stanęły symetrycznie po bokach dziedzińca dwie oficyny na rzucie trapezów. Przy bramie wjazdowej wzniesiono budynek kordegardy, a w ogrodzie budynek teatru dworskiego. Całość otoczyło murowane i kute ogrodzenie.
Pałac wzniesiony w stylu francuskiego rokoka, w układzie entre cour et jardin, poprzedzał dziedziniec z podjazdem honorowym, a z przeciwnej strony ciągnął się symetryczny ogród podporządkowany głównej osi widokowej. Ze względu na ograniczenia, jakie nakładała istniejąca już zabudowa i ukształtowanie terenu, oś widokowa ogrodu dukielskiego odchylała się nieco od osi pałacu. Wnętrze ogrodowe zakomponowane było na trzech tarasach, z których dolny zajmowało uregulowane i obmurowane koryto rzeki Jasiołki, a średni pałac z towarzyszącą zabudową, drogi dojazdowe i parter wodny. Górny taras obejmował strome skarpy i aleje lipowe biegnące równolegle do głównej osi, założone na skarpie i wzdłuż brzegu rzeki. Zgodnie z ówczesnymi zasadami sztuki ogrodowej drzewa i krzewy były formowane. Ślady po tych zabiegach przetrwały do dziś w koronach najstarszych okazów. Dominującym akcentem założenia dukielskiego były trzy trapezoidalne stawy przedzielone poprzecznie wysokimi groblami, tworzące kształt długiego klina. Taka kompozycja optycznie wydłużała perspektywę ogrodu obramowaną alejami lipowymi i boskietami grabowymi, prowadząc wzrok obserwatora ponad parterem wodnym, w kierunku odległych wzgórz porośniętych lasami. Nieodzownym elementem barokowego ogrodu francuskiego była mała architektura i rzeźby – dekoracyjne wazy, grupy rzeźbiarskie, trofea i stoły ogrodowe z ciosów kamiennych.
Okres świetności pałacu Mniszchów trwał bardzo krótko. Najbardziej ożywione życie towarzyskie kwitło w nim w latach 1769–1770. Pałac szczycił się teatrem dworskim, pokaźną biblioteką i bogatą kolekcją malarstwa europejskiego. W roku 1772 Maria Amalia Mniszchowa zmarła nagle w wieku zaledwie 36 lat. Jerzy Wandalin Mniszech po stracie żony pogrążył się w melancholii. W 1778 r. Duklę odziedziczyła po rodzicach córka Józefina Amalia, zamężna za Szczęsnym Potockim, najbogatszym magnatem Rzeczypospolitej, właścicielem kilkudziesięciu miast i kilkuset wsi. Rok później Potoccy sprzedali Duklę Józefowi Kantemu Ossolińskiemu. Z rąk Ossolińskich dobra przeszły do rodziny Stadnickich, a z początkiem XIX wieku wraz z ręką Heleny Stadnickiej powróciły do rodziny Męcińskich herbu Poraj.
Dukla była Męcińskim szczególnie droga. W XVI i XVII wieku, nim przeszła w całości w ręce Mniszchów, była siedzibą rodową dla kilku pokoleń tego rodu. Nowi właściciele przekomponowali ogród w stylu krajobrazowym, zachowując parter wodny, aleje lipowe i szpalery grabowe. Dla złagodzenia geometrii dawnego założenia zaokrąglono narożniki największego stawu i założono na nim wyspę obsadzoną drzewami. Brzegi stawów obsadzono różnorodną roślinnością, a groblę oddzielającą dwa większe stawy obsadzono drzewami. Te zabiegi zatarły dawną główną oś widokową, dzieląc ogród na mniejsze, kameralne wnętrza. Regularny układ zatarły nowe nasadzenia drzew i krzewów rozrzucone w swobodnych skupiskach oraz klomby kwiatowe, bylinowe i ogród różany. Pomiędzy nimi wytyczono nowe, wijące się malowniczo ścieżki i główną promenadę obiegającą ogród, w którą włączono stare aleje lipowe. Prawdopodobnie w tym czasie usunięto większość rzeźb ogrodowych.
W XIX stuleciu pałac był dwukrotnie zniszczony. W 1821 r. przez duży pożar, który nawiedził miasto i dotarł do pałacu, trawiąc budynek z wewnętrznym wyposażeniem. W 1849 r. został splądrowany przez stacjonujące wojska rosyjskie pod wodzą cara Mikołaja I, podążające przez Przełęcz Dukielską przeciwko powstaniu węgierskiemu. Cenne wyposażenie – meble i boazerie posłużyły żołdakom za opał. Cezar Męciński z synem Adamem w 1875 r. przeprowadzili remont i odbudowę pałacu. Na terenie ogrodu powstała wówczas kaplica grobowa z ciosów kamiennych, w której obydwaj spoczęli.
Kolejnymi właścicielami Dukli zostali w 1925 r. Tarnowscy herbu Leliwa. Podczas ciężkich walk bitwy pancernej w operacji dukielsko-preszowskiej we wrześniu 1944 r. pałac został poważnie uszkodzony. Po wojnie odbudowano go i w latach 60. XX wieku w zespole pałacowo-parkowym powołano Muzeum Braterstwa Broni. W 2012 r. rodzina Tarnowskich odzyskała dawną rezydencję, ale nadal mieści się w niej Muzeum Historyczne – Pałac w Dukli.
Ogród krajobrazowy w historycznych granicach nosi czytelne ślady założenia w stylu francuskim. W zachowanym do dziś drzewostanie przeważają krajowe gatunki liściaste: lipy drobno- i szerokolistne, klony polne i zwyczajne, buki pospolite, jesiony wyniosłe i graby pospolite pochodzące z drugiej połowy XVIII wieku oraz dęby szypułkowe – pozostałość starej dąbrowy. Gatunki obce pochodzą z pierwszej ćwierci XIX wieku, z okresu przekształcenia ogrodu w stylu angielskim. Możemy podziwiać tu kasztanowiec gładki i czerwony, miłorząb dwuklapowy, surmię, orzech czarny, tulipanowiec amerykański, sosnę czarną, strączyn żółty, żywotnik zachodni oraz soforę japońską.
CIEKAWOSTKI
- Dukla – Maria Amalia z Brühlów Mniszchowa. W kaplicy kościoła parafialnego pw. św. Marii Magdaleny w Dukli znajduje się niezwykły sarkofag dłuta Jana Obrockiego ze Lwowa przedstawiający pełną wdzięku młodą damę w stroju dworskim w stylu rokoko spoczywającą na wysokim zagłówku, prawą ręką podpierającą głowę okrytą czepcem, w lewej opuszczonej swobodnie wzdłuż ciała trzymającą zamkniętą księgę. Sielski spokój i niezwykła uroda owej damy zdają się mówić, że właśnie przymknęła oczy, rozmyślając nad losami bohaterów sentymentalnej powieści, którą przed chwilą jeszcze czytała. Dla tych, którzy poznali jej biografię, oczywistym staje się, że postać na sarkofagu czyta własną „księgę życia” i lektura ta jest powodem jej głębokiej zadumy. Kim więc była i co tak rozpamiętuje pani na Dukli, Maria Amalia z Brühlów Mniszchowa (1736–1772)? Przyszła na świat i wychowała się w Dreźnie, gdzie jej ojciec hrabia Henryk Brühl pełnił ważne funkcje na dworze elektora saskiego i króla Polski Augusta III, z czasem objąwszy funkcję premiera Saksonii. Mając olbrzymi wpływ na króla, Henryk Brühl faktycznie rządził nie tylko Saksonią, ale też Polską. Matka Marii Amalii była serdeczną przyjaciółką królowej Polski i elektorowej saskiej Marii Józefy. Dzięki królowej, a jednocześnie matce chrzestnej, otrzymała staranne wykształcenie – posługiwała się biegle siedmioma językami, odebrała edukację z zakresu filozofii, architektury, literatury, muzyki i sztuki. Nade wszystko kochała malarstwo i teatr. Od wczesnej młodości uczestniczyła w intrygach dworskich Drezna, Paryża i Wiednia. W 1748 r. ojciec chciał ją wydać za mąż za Michała Poniatowskiego, ale rodzina Poniatowskich odrzuciła ten mariaż. Dwunastoletnia wówczas Maria Amalia odebrała to jako osobisty afront i powzięła dozgonną niechęć do rodziny Poniatowskich i Czartoryskich. Dwa lata później, w wieku czternastu lat, została drugą żoną marszałka nadwornego Jerzego Augusta Wandalina Mniszcha. Ślub odbył się w pałacu Saskim w obecności pary królewskiej, a ceremonię celebrował prymas Polski. Maria Amalia czynnie wspierała w działalności politycznej i dyplomacji ojca i męża, który stał na czele stronnictwa dworskiego. W roku 1763, nie mając jeszcze trzydziestu lat, na czas choroby ojca i z jego polecenia pełniła obowiązki premiera Saksonii. Po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, powodowana niechęcią, demonstracyjnie opuściła Warszawę. Stworzywszy w Dukli ośrodek opozycji antykrólewskiej, wspierający konfederację radomską, a następnie barską, i otwarcie dążący do przejęcia władzy nad Rzecząpospolitą. Jej talent do polityki i dyplomacji ceniono wyżej niż zdolności jej męża. Jednak tylko nieliczni postrzegali ją jako osobę rozsądną, bystrą i dobrze zorientowaną w sprawach Polski. Dla większości pozostała przebiegłą, nieprzebierającą w środkach intrygantką. Podejrzewano, iż wraz z krewnymi Szczęsnego Potockiego, pragnąc połączyć z nim węzłem małżeńskim swoją jedyną córkę Józefinę Amalię, w 1771 r. zorganizowała niedaleko Dukli zamach na pierwszą żonę Potockiego, Gertrudę z Komorowskich. Wprawdzie nigdy jej tego nie udowodniono, ale rok później 36-letnia Maria Amalia zmarła nagle w dość niejasnych okolicznościach. Jako oficjalną przyczynę zgonu podano gruźlicę, sporo się jednak mówiło o otruciu. Tę jednak tajemnicę pani na Dukli zabrała ze sobą do grobu.
- Według legendy w jednym z trzech stawów parkowych utopiła się XVIII-wieczna właścicielka pałacu – Amalia z Brűhlów Mniszchowa. Miała to być śmierć samobójcza, spowodowana wyrzutami sumienia po śmierci Gertrudy Komorowskiej.
Gertruda potajemnie wzięła ślub ze Stanisławem Szczęsnym Potockim, który był wymarzoną partią dla córki Amalii i Jerzego Mniszchów – Józefiny. Rodzice Szczęsnego i Józefiny zawiązali spisek w celu porwania Gertrudy, podczas porwania którego została ona zamordowana. Owdowiały Szczęsny wziął planowany ślub z Józefiną Mniszchówną, ale Amalia już nie doczekała ślubu.
